Index | Presentación | Hemeroteca | Coordinación | Comité | Ilustración | Contacto
“LE
DÉSERTEUR”, DE BORIS VIAN A RENAUD. A
ESCUMA DOS DÍAS DUNHA INSUBMISIÓN
Por
María Lopo
Desercións primeiras
“-
Qu’est-ce que vous faites dans la vie, vous? demanda le professeur. -
J’apprends des choses, dit Colin. Et j’aime Chloé.” L’Écume des Jours
Boris
Vian naceu en 1920, en Ville-d’Avray, preto de París, cidade na que
morrerá antetempo en 1959, aos trinta e nove anos de idade. Foi un
creador ecléctico, un pensador valente e un autodidacta irreverente,
fundamentalmente un amante da vida; inclasificable e provocador, a
crítica do seu tempo non o comprendeu ou esqueceuno deliberadamente,
falando da dispersión e da superficialidade dunha obra que, en realidade,
transmite a harmonía da creación múltiple, xurdida dunha mesma
inspiración, e a modernidade da linguaxe creadora de mundos
posibles.
Nun texto de 1958, Boris Vian presentábase a si mesmo como “ingénieur,
auteur, traducteur, musicien, journaliste, interprète, jazzologue, et
maintenant directeur artistique d’une maison de disques” (VIAN 1969:
5). A
todas estas súas “vidas paralelas” (ARNAUD 1998), cómpre engadir,
entre outras moitas, as experiencias cinematográficas, a súa actividade
como conferenciante ou como creador radiofónico, a súa paixón automobilística
e, por suposto, o seu labor no seo do Collège de ‘Pataphysique, xunto a
autores como Jacques Prévert e Raymond Queneau.
Dende os seus primeiros escritos, actuacións ou invencións ata as
últimas notas do inconcluso Traité
de civisme, unha mesma comunidade de pensamento percorre ou xustifica
a obra enteira de Boris Vian: a procura da felicidade, que el só pode
concibir na experiencia vivencial da liberdade individual; en palabras de
Colin, personaxe da novela L’Écume
des Jours: “Ce qui m’intéresse, ce n’est pas le bonheur de tous
les hommes, c’est celui de chacun” (VIAN 1970: 46). É a súa unha ética
laica, libertaria e divertida, un humanismo que cre na alianza da técnica
e do coñecemento, en permanente diálogo creativo coa vida; neste sentido
debemos comprender as referencias a Pico della Mirandola ou a Einstein,
modelos recorrentes nos seus textos.
A súa posición é a do inconformista, a do revolucionario
visceral que rexeita o dogma e a ortodoxia, o poder e a xerarquía, que
entende o compromiso fóra do sistema, e non no anti-sistema: “refuser
et attaquer ne sont pas du tout
deux attitudes analogues” escribía o Vian “jazzólogo” na revista Jazz
Hot en 1958 (CLOUZET 1966: 102). Trátase pois dun pensamento das
marxes, lúcido e arriscado, que na Francia da inmediata posguerra
escandalizou e perturbou os alicerces dunha idea de patria sacralizada
polas mortes e o sufrimento bélico. O seu individualismo foi cualificado
de elitismo, o seu humanismo de simplismo e a súa independencia de
apolitismo. Fronte ao Vian axitador implacable de piares básicos da
sociedade francesa: exército, igrexa, traballo e lingua, a crítica do
momento difundiu a imaxe dun Vian irresponsable e trasnoitador,
trompetista snob que adicaba o seu tempo de lecer á elaboración de fáciles
xogos de palabras de gusto dubidoso.
Unha boa parte da opinión pública posterior herdou acriticamente
esta idea dun Vian festeiro e superficial, diluíndo nun infructuoso
debate sobre a existencia ou non de “compromiso” (no sentido sartriano
da palabra) na súa obra, a verdadeira esencia desta, que é
revolucionaria: “Qu’est-ce que je veux faire? Une espèce d’éthique
agissante, une po-éthique” (ARNAUD 1998: 385), escribía o autor nun
apuntamento de 1951 para o Traité
de civisme. O seu discurso subversivo, habitualmente apoiado na lingua
en liberdade e no humor, brillante e corrosivo, tamén sabe ser claro e
directo en composicións como a que agora nos ocupa, “Le Déserteur”,
canción que malia os ataques da múltiple censura, deveu símbolo popular
da non violencia, quizais porque a súa forza ven directamente da vida que
Boris Vian soubo súa: “Je ne veux pas gagner ma vie, je l’ai”
(SUCARRAT 1993: 77). Insubmisións
“Un
maréchal, des maraîchers... un général, des générés!...” La
guerre en 1965
O antimilitarismo impregna o conxunto da obra de Boris Vian, dende
os sketchs radiofónicos, como aquel de onde tiramos a cita precedente,
pasando polas pezas de teatro, as novelas, os textos xornalísticos e por
suposto as cancións. Este forte sentimento está ancorado na súa biografía,
tal e como o propio Vian testemuñou en máis dunha ocasión: “ceux qui,
comme moi, ont eu 20 ans en 1940 ont reçu un drôle de cadeau
d’anniversaire” (VIAN 1969: 177). Durante os catro anos da Ocupación,
Boris Vian, que non combateu por padecer unha enfermidade do corazón, que
non foi deportado nin colaboracionista, nin tampouco resistente,
converteuse, segundo as súas propias palabras, nun “imbécile
sous-alimenté” que non comprendía porque “pour comprendre il faut
qu’on vous explique” (VIAN 1969: 177). Neste período frecuentou os ambientes
da mocidade zazou, así chamada
por onomatopea co canto do jazz. Os zazou,
procedentes da burguesía acomodada, caracterizábanse polas súas
actitudes provocativas e o seu desprezo á sociedade tradicional francesa
que os levou á guerra[1];
unha das súas actividades principais durante a Ocupación, ademais de
escoitar jazz americano e vestir smart,
era a organización de surprises-parties;
Simone de Beauvoir cualificounos de anarquistas e apolíticos (LAPPRAND
1993: 2). Esta mocidade foi certeiramente retratada por Vian nun apartado
integramente dedicado aos zazous
en Cent sonnets (VIAN 1990), e
na fina ironía que destila a canción “J’ suis snob”, de 1954. Ser integrante desta xeración e vivir a
Segunda Guerra Mundial son pois as coordenadas que fan prender en Vian o
seu instintivo antimilitarismo (LAPPRAND 1993: 51); mais ás súas
vivencias persoais veñen engadirse o pouso da tradición libertaria, o
herdo dos chansonniers (Georges
Brassens é probablemente a figura máis respectada por Vian no mundo da
canción) e o pacifismo irreductible dunha gran parte do movemento
surrealista, entre os que se sitúan André Breton e Benjamin Péret
(GAUTHIER 1980: 108).
A reflexión militante de Boris Vian xira en torno a unha idea
central: o absurdo de toda violencia, e da guerra como expresión máis
irracional de todas as formas do autoritarismo. No programa da estrea do
seu “vaudeville paramilitaire” L’Équarrissage
pour tous, en 1950, o autor declara explicitamente que se trata dunha
obra contra a guerra e, no prólogo á primeira edición de dita peza,
xustifica o emprego do humor como medio máis eficaz para atacala; posto
que a guerra é absurda hai que mostralo por medio do absurdo: Je regrette d’être de ceux à qui la guerre n’inspire ni réflexes
patriotiques, ni mouvements martiaux du menton (...) rien qu’une colère
désespérée, totale, contre l’absurdité de batailles qui sont des
batailles de mots mais qui tuent des hommes de chair. (VIAN
1991a: 6) Nunha das súas comunicacións ao
Collège de ‘Pataphysique, a coñecida como “Lettre sur les truqueurs
de la guerre”, de publicación póstuma (xuño de 1959), Vian presenta
as súas queixas sobre as batallas contemporáneas, que descoidan o seu
obxectivo esencial: a desaparición do combatente; boa proba da falta de
profesionalidade dos militares é a existencia de veteranos de guerra, que
no fondo non son senón fracasados de guerra: “Qu’on me croie: le
jour où personne ne reviendra d’une guerre, c’est qu’elle aura
enfin été bien faite” (VIAN 1991b: 89).
A mellor maneira de rematar definitivamente con todos os conflictos
bélicos revélase sinxela para o autor: a completa aniquilación dos
militares; a tal fin redactou o seu “Petit manuel d’anéantissement du
militaire”, incluído nunha crónica de 1948, destinada a Les
Temps Modernes, baixo o título “Pas de crédits pour les
militaires”, crónica que finalmente foi rexeitada polo Consello de
Redacción da revista. Neste manual aconséllanse os métodos máis
adecuados de exterminio segundo o grao de perigosidade dos diferentes
tipos, do mariscal ao cabo, tendo en conta que existen dous tipos
inofensivos, o soldado raso e máis o recruta, que abandonan a súa
condición de militares tan pronto como se desprenden do uniforme (VIAN
1969: 105).
Esta cuestión do uniforme semella fundamental na definición do
militar proposta por Vian, que fai que os personaxes de L’Équarrissage
pour tous, peza ambientada no desembarco de Normandía, intercambien
freneticamente os seus uniformes, parodiando patriotismo, traizón e
condición militar. A imposibilidade vital e ideolóxica do autor de
someterse a todo tipo de autoridade, a súa aposta polo individualismo
fronte a todo colectivismo e xerarquía, fanlle denunciar constantemente
este aspecto uniformador da condición militar: “ militaire,
variété d’homme amoindri par le procédé de l’uniforme qui est une préparation à l’uniformité totale du
cercueil” (VIAN 1969: 69).
Covardes, carentes de intelixencia, irresponsables e inimigos da
cultura; estas son algunhas das características dos militares de carreira
debuxados polo autor. Próximos ao estereotipo, caracterízanse polo
infantilismo e o interese persoal, que lles fai ver na guerra unha maneira
rápida, anque arriscada, de gañar postos no escalafón, pois “c’est
très dangereux, rendez-vous compte! À la dernière guerre, il y a même eu des généraux de
tués” (VIAN 1991c: 27). Desprezan profundamente os soldados “amateur”, os
que envían ao sufrimento e á morte do campo de batalla, mal armados e
mal dirixidos, mentres eles permanecen a salvo na retagarda. Son incapaces
de tomar unha decisión por eles mesmos, e traizoan sen dubidar.
Os militares, principais protagonistas dos “vaudevilles”
guerreiros, non son sen embargo os únicos culpables da existencia da máis
refinada e degradante forma de traballo, na que “on y travaille à
rendre nécessaires de nouveaux travaux” (ARNAUD 1998: 369); o estamento
político, o económico e o eclesiástico forman a ollos de Vian unha sólida
e interesada avinza que atopa na guerra unha maneira de rápido progreso
económico ou social, xa que -sempre segundo Vian- a guerra nunca se
declara por motivos ideolóxicos; así, na farsa antimilitarista Le
goûter des généraux, o único problema que o goberno e os xefes
militares esquecen resolver cando deciden declarar a guerra é o de atopar
un inimigo (VIAN 1991c: 98).
As guerras non son inevitables, polo tanto responder a unha guerra
con outra é concederlle a seriedade que non ten e caer na mentira urdida
polas elites; Vian berra a súa resposta insubmisa: “je refuse et je
prends le maquis” (VIAN 1969: 178). A
non violencia propagada activamente dende os seus textos ten en L’Écume
des Jours unha das súas imaxes máis coñecidas, as flores de aceiro
que Colin fai medrar sen querer no remate das armas que se ve obrigado a
fabricar por amor a Chloé: “Il y avait douze canons d’acier bleu et
froid, et, au bout de chacun, une jolie rose blanche s’épanouissait,
fraîche et ombrée de beige au creux des pétales veloutés” (VIAN
1970: 146). Cancións
posibles e imposibles “La chanson, disons-le tout de suite, n’a rien d’un
genre mineur. Le mineur ne chante pas en travaillant, et Walt Disney l’a
bien compris, qui faisait siffler ses nains” En avant la zizique
Segundo os principais estudiosos da
obra de Boris Vian, este compuxo, só ou en colaboración, entre 400 e 500
cancións; moitas delas permaneceron inéditas durante longo tempo, e
unicamente 160 foron cantadas ou gravadas en vida do autor (ARNAUD 1998:
389, LAPPRAND 1993: 181). A relación de Vian co mundo da música data da
súa adolescencia e do decisivo descubrimento do jazz; trompetista en
varias orquestras de jazz amateur, debeu abandonar esta actividade pola súa
delicada saúde, mais sempre permaneceu vencellado ao universo musical,
converténdose nun esixente cronista en revistas especializadas, tarefa na
que destaca a súa longa colaboración con Jazz-hot,
de 1946 a 1958 (LAPPRAND 1993: 206).
Aínda que de maneira episódica xa compuxera cancións nos anos
corenta, foi a partir de 1954 cando a composición deveu unha actividade
creativa central na súa vida; fundamentalmente letrista, tamén asinou a
música dalgunhas das súas cancións, e acabou sendo o seu propio intérprete.
Con trinta e cinco anos, Vian iniciou unha nova carreira, a de cantautor,
tomando clases de canto, subíndose aos escenarios, facendo xiras e
gravando discos. No seu libro sobre o mundo da canción En
avant la zizique, conta con humor como se viu obrigado a converterse
en cantante fronte á total incomprensión dos intérpretes aos que propuña
as súas obras: Quand
l’auteur, épuisé, a renoncé à expliquer des intentions qui lui
paraissent clairement exprimées par les mots, il sort de chez l’interprète
et se dit: “Après tout, ça sera encore moins fatigant de les chanter
moi-même.” (VIAN 1997 : 68) En realidade, segundo Jean Clouzet
(CLOUZET 1966: 80), os cantantes recoñecidos dubidaban en aceptar os seus
textos, a miúdo explosivos e non comerciais, que tiveron máis dun
problema coa censura.
O humor e a provocación son constantes na producción musical de
Vian; xunto a Henri Salvador, foi o primeiro en compoñer rocks franceses,
por suposto burlescos, e chegou mesmo a poñerlle música ao árido código
de conducir. Empregando o recurso da farsa, conseguiu despistar en múltiples
ocasións a vixilancia da censura, transmitindo ideas subversivas con
ritmo de twist, de tango ou de cha cha cha (CLOUZET 1966: 88). Sen
embargo, nalgúns casos a censura esixiu certos cambios nas letras das súas
cancións, como condición para que estas puidesen ser difundidas pola
radio, tal e como el mesmo conta en En
avant la zizique (VIAN 1997: 92); outras veces son os mesmos intérpretes
os que cantaron versións censuradas ou autocensuradas das composicións
de Vian, dándose tamén o caso, como veremos logo con
“Le Déserteur”, que se prohibise a difusión durante longos anos.
A canción tamén interesou ao autor dende un punto de vista teórico-humorístico,
chegando a establecer un bosquexo de clasificación das mesmas. Vian
distingue catro grandes categorías: a canción relixiosa, a histórica, a
militar e a profana, así mesmo divididas en grupos e subgrupos. Trátase
curiosamente dunha clasificación temática, que reafirma a importancia
dada polo autor aos contidos da canción popular, que para el priman sobre
os diferentes ritmos que se poidan adaptar a unha letra, e sobre as
calidades vocais dun intérprete, que poden distraer a atención sobre o
texto: “Une bonne chanson populaire exige une voix humaine et non une
voix trop artificielle” (VIAN 1997: 66).
Os cantos antimilitaristas situaríanse no subgrupo da canción política,
incluído á súa vez no gran grupo da canción histórica; isto no
impide, sen embargo, que moitas das composicións militares sexan en
realidade antimilitaristas, xa que en exemplos como o das cancións de
marcha citadas por Vian, un gran número das letras cantadas polos
soldados aluden á función reproductora, que como todo o mundo sabe, é a
ocupación contraria á función destructora inherente á condición de
militar (VIAN 1997: 31). Ademais de “Le Déserteur”, Boris Vian
escribiu outras moitas cancións pertencentes a este subgrupo
antimilitarista; en relación coa lexitimidade da insubmisión poderiamos
citar “Allons z’enfants” (1952), que nos presenta o recruta que non
desertou e a súa difícil integración no absurdo universo da disciplina
embrutecedora, ou “La marche arrière” (1958) que celebra os
“civilizados”, aqueles que non se deixan enganar e abandonan o
uniforme, incitando ademais ao activismo: Faut passer sa vie entière À chanter la marche arrière Marche de ceux qui s’arrêtent et ne marchent pas (VIAN 1969: 78)
Dende dentro do mundo militarizado,
dous temas reaparecen con insistencia no Vian cantautor: a tortura e a
industria do armamento. En torno ao primeiro escribiu “Le Politique”
(1954) e “Le Prisonnier” (1954); nelas a reflexión sobre a
irracionalidade da tortura e da traición, e a denuncia da xustiza, cómplice
consentinte do exército, enlaza coa actitude crítica da crónica xa
citada “Pas de crédits pour les militaires”, e coa parodia dunha
escena de tortura en L’Équarrissage
pour tous. “Le petit commerce” (1955) conta a triste historia dun
traficante de armas, ao que tan ben lle foron os negocios que quedou sen
clientes; o sarcasmo de Vian non ten límites cando critica a fabricación
de armas, que el considera a máis absurda das alienacións polo traballo,
xa que: Ça donne
de l’ouvrage À tous
les ouvriers Et chacun
envisage de fonder un foyer Pour se
faire des finances On
fabrique des lardons On touche
l’assurance Et les
allocations Ça n’a
pas d’importance Car
lorsqu’ils seront grands Ils iront
en cadence Crever
pour quelques francs (VIAN 1969: 122) A
insistencia de Vian na crítica á industria armamentística, tema
recorrente en múltiples escritos e actuacións, quizais atope de novo
explicación na súa biografía; por tres veces e en xéneros diferentes
(SUCARRAT 1993: 27) alude a unha triste historia da Segunda Guerra
Mundial, a dos soldados aos que se lles subministraba munición
incompatible cos fusís que manexaban, situación vivida na fronte polo
seu irmán maior, Lélio Vian, en maio de 1940 (VIAN 1969: 174).
Críticas demoledoras do exército e dos seus partidarios son as
moi emblemáticas “La java des bombes atomiques” (1955), que se
interroga sobre a intelixencia do mantemento do exército na era da bomba
atómica, e dous tangos, “Les joyeux bouchers” (1955), no que os
alegres carniceiros do título se transforman sen transición, en
militares e, por asociación de ideas, en enterradores, porque: “Faut
qu’ça saigne!” (VIAN 1969: 129), e o “Tango patriote” (1957): Le tango
militaire Un pas en
avant Deux pas
en arrière (VIAN 1969: 93) As
posibilidades do tema militar e dos seus lindes non semellaron esgotarse
para Vian, pois deixou inacabada unha ópera, composta en colaboración
con Georges Delerue, que tiña por suxestivo título “Le Mercenaire”,
e na que, segundo o seu biógrafo Noël Arnaud, o exército aparecería
representado en todo o seu esplendor (ARNAUD 1998: 443). “Le Déserteur”, canción imposible “certaines
chansons sont plus dangereuses qu’elles n’en ont l’air” Appendice
et pièces justificatives
1954, ano de composición de “Le
Déserteur”, é un ano marcado en Francia pola violencia das guerras
coloniais; en maio de 1954 remataba, coa batalla de Diên Biên Phu, a
guerra de Indochina, e en novembro dese mesmo ano iniciábase a longa
guerra de independencia alxeriana. A canción foi inscrita no rexistro da
SACEM (Société des Auteurs, Compositeurs et Éditeurs de Musique) o 15
de febreiro, e composta presumiblemente nos días que precederon dita
inscrición (UNGLIK 1991: 8). “Le Déserteur” non foi pois
directamente inspirada pola guerra de Alxeria, tal e como se creu durante
longo tempo, sendo aínda hoxe unha opinión habitual entre o público
francés; sen embargo, a canción, que tan ben representou o sentimento
antimilitarista da época, e que evidentemente participa do sentimento
universal da non violencia, converteuse de seguida nun símbolo para
aqueles sectores que se opuñan á intervención armada de Francia no
conflicto alxeriano.
“Le Déserteur” é unha das raras cancións nas que Boris Vian
asina conxuntamente letra e música, sendo os arranxos musicais do
pianista Harold Berg, un seu colaborador do momento. A canción foi
gravada o 27 de abril de 1955, no estudio Apollo, antigo teatro da rue de
Clichy, por conta do selo Philips. Boris Vian estaba acompañado por Jimmy
Walter e a súa orquestra, e pola ficha da sesión de gravación, sabemos
que se realizaron tres tomas da canción, entre as dúas e as seis menos
cuarto dese 27 de abril (UNGLIK 1991: 17). En total foron catro as sesións
necesarias para gravar os tres discos nos que Boris Vian interpreta as súas
propias composicións: o 22, o 27 e o 29 de abril, xunto a orquestra de
Jimmy Walter, e o 24 de xuño, tamén de 1955, acompañado da formación
de Claude Bolling.
A principios de 1956 saíron ao mercado dous 45 E.Ps; Chansons impossibles, reúne as cancións antimilitaristas: “Le Déserteur”
aparece na cara 1, xunto á xa citada “Les joyeux bouchers”, mentres
que a cara 2 ocúpana “La java des bombes atomiques” e “Le petit
commerce”. Chansons possibles,
o segundo dos E.Ps, reúne as cancións non comprometidas[2].
Inmediatamente despois dos E.Ps, presentouse un L.P., Chansons possibles et impossibles[3],
no que “Le Déserteur” figura na cara 2, e as cancións
“imposibles” aparecen xa mesturadas ás “posibles”. Os tres discos
tiveron cadansúa tirada de cincocentos exemplares, cifra que, sempre
segundo Georges Unglik, era habitual na época para un primeiro disco
(UNGLIK 1991: 20). Reproducimos a continuación a versión definitiva da
letra de “Le Déserteur” na interpretación de Boris Vian que tomamos
como referencia, a do disco Chansons
possibles et impossibles, recollida en Textes
et chansons (VIAN 1969: 171-72). LE DÉSERTEUR
Monsieur
le Président Je vous fais une lettre Que vous lirez peut-être Si vous avez le temps Je viens de recevoir Mes papiers militaires Pour partir à la guerre Avant mercredi soir Monsieur le Président Je ne veux pas la faire Je ne suis pas sur terre Pour tuer des pauvres gens C’est pas pour vous fâcher Il faut que je vous dise Ma décision est prise Je m’en vais déserter Depuis que je suis né J’ai vu mourir mon père J’ai vu partir mes frères Et pleurer mes enfants Ma mère a tant souffert Qu’elle est dedans sa tombe Et se moque des bombes Et se moque des vers Quand j’étais prisonnier On m’a volé ma femme On m’a volé mon âme Et tout mon cher passé Demain de bon matin Je fermerai ma porte Au nez des années mortes J’irai sur les chemins Je mendierai ma vie Sur les routes de France De Bretagne en Provence Et je dirai aux gens Refusez d’obéir Refusez de la faire N’allez pas à la guerre Refusez de partir S’il faut donner son sang Allez donner le vôtre Vous êtes bon apôtre Monsieur le Président Si vous me poursuivez Prévenez vos gendarnes Que je n’aurai pas d’armes Et
qu’ils pourront tirer Como
nota curiosa na xénese deste desertor,
cómpre subliñar que no manuscrito orixinal de Boris Vian, a primeira
versión da última estrofa, fundamental para a concepción non-violenta
da canción, distaba moito do texto definitivo, incitando polo contrario a
tomar as armas contra o poder (ARNAUD 1998: 382): Si vous me poursuivez Prévenez vos gendarmes Que j’emporte des armes Et que je sais tirer Esta actitude belixerante figura
noutras ocasións en textos antimilitaristas de Boris Vian, como na
arcaizante “Ballade des marchés obscurs”, sobre os traficantes de
guerra, que remata cun agresivo “envoy”, dedicado segundo o costume ao
príncipe: Prince, vous estes riche en escroquant Mais j’attendray longtemps l’heure propice Pour vous crever ce ventre provocant Donc, priant Dieu que la guerre finisse Priez Satan que dure cinq cent ans (VIAN 1990: 160) A
intemporalidade do texto de “Le Déserteur” nace precisamente desa lúcida
modificación, que aporta ao texto unha nova dimensión de desobediencia
civil; en palabras do propio Vian: “ “Le Déserteur”, une chanson
nullement antimilitariste mais, je le reconnais, violemment procivile”
(VIAN 1997: 178). Filiacións desertoras
Coma sempre en Boris Vian, a creación
abrolla das desercións primeiras; o desertor da canción e o xove Boris,
descoñecedor de tantas cousas baixo a Ocupación, comparten algo máis
que a rabia: “Le déserteur de ma chanson n’est qu’un homme qui ne
sait pas” (VIAN 1969: 177). Jean Clouzet (CLOUZET 1966: 57), pola súa
banda, establece a posible relación co universo de Alfred Jarry
(1873-1907), conectando ao desertor co personaxe de Sengle, da novela Les
jours et les nuits; Jarry é un referente inescusable na obra de Vian
e na súa práctica da provocación, como proba, sen ir máis lonxe, a súa
actividade no Collège de ‘Pataphysique. Malia
a súa modernidade e o seu individualismo provocador, Vian sábese
herdeiro dunha liña libertaria de pensamento; a esta filiación
reivindicada responde a presencia, na cuberta do seu L.P., dun texto
manuscrito de Georges Brassens, no que o cantautor de Sète introduce no
mundo da canción a un novo “aventureiro solitario”. En conexión
directa coa defensa da liberdade persoal, Vian evoca en En
avant la zizique, unha canción antimilitarista francesa da Primeira
Guerra Mundial, que leva por título “La mère du déserteur”. Esta
canción, obra de Briollet, Lelièvre e Thiels, narra a historia de dúas
nais durante a Gran Guerra; unha delas, a nai do bo soldado, non conserva
do seu fillo morto nas colonias máis que as absurdas condecoracións
militares; a outra, a nai do desertor, que preferiu converterse en prófugo
antes que disparar contra os obreiros en folga, sabe que nunca máis o verá,
pero sabe tamén, e niso consiste a súa forza, que o seu fillo está
vivo: J’pardonne au mien d’ n’avoir pas été brave J’le verrai plus... mais je le sais vivant... (VIAN
1997: 30) Esta valente aposta pola vida da
nai marcada polo oprobio ten obviamente moito que ver na xénese do
desertor de Vian, fillo desta forza vital e do soño de humanidade
perseguido por todos os desertores de todas as guerras. Persecucións e repercusións
Os
primeiros contactos do público co Boris Vian cantautor tiveron lugar en
París, no escenario de dous clubs, Les Trois Baudets e La Fontaine des
Quatre Saisons, onde Vian actuou durante unha tempada, de xaneiro a xuño
de 1955 na “Fontaine”, e ata xullo en Les Trois Baudets, local ao que
se reincorporou novamente en setembro dese mesmo ano e ata marzo de 1956,
despois de realizar unha xira estival co seu espectáculo. No escenario,
segundo Jean Clouzet (CLOUZET 1966: 81), caracterizábase por unha gran
sobriedade e por unha profunda timidez que a miúdo era percibida como
frialdade e mesmo como agresividade por parte do público.
Dende os primeiros momentos, “Le Déserteur” foi mal recibida e
causa de escándalo; as protestas do público na sala, frecuentes nas
actuacións parisinas, foron subindo de ton durante a xira, chea de
incidentes que chegaron a impedir o normal desenvolvemento do espectáculo.
A tensión foi subindo ata chegar ás violentas manifestacións que
tiveron lugar en Dinard, durante a actuación de Vian no casino de dita
cidade; o boicot, dirixido polo alcalde en persoa, baseábase na
inoportunidade de cantar “Le Déserteur” o día no que se efectuaba o
chamamento dos reservistas para a Guerra de Alxeria. Vian lembra o
incidente en En avant la zizique,
e nalgunhas notas soltas: “une fois à Dinard (...) on m’a crié “En
Russie”. Vous avouerez que pour un type né à Ville-d’Avray, ça
trouble... Et puis je me suis dit c’est parce que tu t’appelles
Boris...” (ARNAUD 1998: 409).
Os incidentes continuaron en Le Touquet, seguinte destino da xira
despois de Dinard, e responderon segundo Vian a un boicot organizado:
“Ce maire de Dinard profita de l’occasion pour me déléguer, au
Touquet où nous passâmes ensuite, un commando de “bons” patriotes
sous la direction d’un gros bêta nommé Bettime” (VIAN 1997: 178). As
repercusións desta xira hostil tiveron grande eco na prensa, que, en
xeral, tomou partido polos “bos patriotas”; a honrosa excepción foi a
do xornal satírico Le Canard Enchaîné,
que tomou a defensa de Vian, concedéndolle o dereito de resposta dende as
súas columnas aos múltiples ataques recibidos.
Na radio, a canción foi vetada, e a prohibición da súa difusión
non se levantaría ata 1962, ano no que se puxo fin a Guerra de Alxeria
por medio dos Acordos de Evian (marzo de 1962). Un certo Paul Faber,
concelleiro municipal e veterano de guerra, foi un dos artífices desta
prohibición; Vian, nunha carta aberta a el dirixida, defende a súa canción
e a opción non-violenta en nome da liberdade de pensamento: “Presque
tous les vrais déserteurs sont des “anciens combattants” qui n’ont
pas eu la force d’aller jusqu’au bout” (VIAN 1969: 175). Rexeitada
polo primeiro editor a quen fora enviada, baixo pretexto da incuestionable
modificación de certas pasaxes (CLOUZET 1966: 86), a canción tamén foi
víctima dunha censura non confesada por parte de Philips; a casa discográfica,
alegando a pouca difusión das cancións gravadas por Vian, negouse a
reeditar os discos, que de seguida desapareceron do mercado. En 1960,
segundo Georges Unglik (UNGLIK 1991: 22) comezaron a circular copias
piratas do L.P., que eran vendidas en beneficio dunha rede de insubmisos.
Haberá que esperar ata comezos de 1962, de novo a data da fin do
conflicto alxeriano, para que Philips reedite o L.P., ao que se engaden,
para a ocasión, catro cancións en versión doutros intérpretes. De
todas as cancións posibles e imposibles escritas por Boris Vian, “Le Déserteur”
é, sen lugar a dúbidas, a máis versioneada. A interpretación máis coñecida
nun primeiro momento non será a de Vian, senón unha versión censurada
gravada xa en 1955 por Mouloudji, que tamén a incluirá, ese mesmo ano,
nos seus recitais nas salas parisinas de l’Olympia e de Bobino (VIAN
1969: 173). Será esta versión censurada a que recupere, sen a penas
modificacións, Richard Anthony en 1966; o mesmo Mouloudji volverá
gravala en 1965, 1966 e 1976. Tamén serán célebres as interpretacións
de Serge Reggiani (1964, 1969, 1979, 1983 e 1988), para quen “Le Déserteur”
foi unha peza clave do seu repertorio; Renaud realizou en 1983 unha
verdadeira reescritura da peza, adaptándoa libremente mais mantendo o espírito
de non violencia. Fóra do ámbito francófono destacan as versións de
Peter, Paul and Mary (1964) e a de Joan Baez (1980). Ata o momento as últimas
interpretacións en data (1990) son as dos grupos l’Orchestre du Grand
Turc e Cas 6 (VV.AA. 1997: 12). Polo
seu carácter representativo da maneira de proceder dunha certa censura e
pola súa gran difusión, reproducimos a continuación a versión
expurgada de “Le Déserteur”, versión que non por ser máis moderada
deixou igualmente de suscitar o escándalo nas actuacións en directo de
Mouloudji: Messieurs qu'on nomme grands Je vous fais une lettre Que vous lirez peut-être Si vous avez le temps Je viens de recevoir Mes papiers militaires Pour aller à la guerre Avant mercredi soir Messieurs qu’on nomme Grands Je ne veux pas la faire Je ne suis pas sur terre Pour tuer des pauvres gens C’est pas pour vous fâcher Il faut que je vous dise Les guerres sont des bêtises Le
monde en a assez Depuis que je suis né J’ai vu partir des frères J’ai vu mourir des pères Et pleurer des enfants Les mères ont tant souffert Quand d’autres se gambergent Et vivent à leur aise Malgré la boue de sang Il y a les prisonniers On a volé leur âme On a volé leur femme Et tout leur cher passé Demain de bon matin Je fermerai ma porte Au nez des années mortes J’irai par les chemins Je mendierai ma vie Sur la terre et sur l’onde Du vieux au nouveau monde Et je dirai aux gens Profitez de la vie Éloignez la misère Nous sommes tous des frères Gens de tous les pays S’il faut verser le sang Allez verser le vôtre Messieurs les bons apôtres Messieurs qu’on nomme Grands Si vous me poursuivez Prévenez vos gendarnes Que je n’aurai pas d’armes Et
qu'ils pourront tirer
Os
cambios realizados nesta versión teñen como consecuencia non só unha
certa atenuación da letra, senón tamén unha modificación esencial da
mensaxe da mesma. A desaparición dos dous versos fundamentais da cuarta
estrofa (“Ma décision est prise / Je m’en vais déserter”),
transforman ao desertor nunha especie de profeta pacifista, que denuncia a
guerra mais sen ofrecer unha alternativa de acción non-violenta. O eu
testemuñal do texto orixinal devén un portavoz universalista; neste
sentido elimínanse do texto os posesivos e empréganse os plurais
xeneralizadores. Os ataques directos ao poder desaparecen, coa supresión
da palabra “Président”, destinatario ben concreto da mensaxe no texto
de Vian, e a súa substitución pola ambigua nebulosa contida no plural
“Grands”; así mesmo desaparecen as alusións directas a Francia e ás
súas rexións, que se mudan en alusións globalizadoras, perdéndose, na
modificación, a forza da experiencia vivida e o desafío persoal.
Outra versión interesante é a reescritura realizada por Renaud,
incluída no seu L. P. Morgane de
toi (1983), e titulada “Déserteur”; a súa existencia dá proba
da vixencia da canción e dos valores que esta vehicula para un cantautor
libertario dos anos oitenta, que continúa e reivindica así unha filiación
ácrata de recendos brassenianos: Monsieur le Président, je vous fais une bafouille que vous lirez sûrement si vous avez des couilles Je viens de recevoir un coup de fil de mes vieux pour me prévenir que les gendarmes s’étaient pointés chez eux J’ose pas imaginer ce que leur a dit mon père, lui, les flics, les curés et puis les militaires, il les a vraiment dans le nez, peut-être encore plus que moi dès qu’il peut en bouffer, vieil anar, il se gêne pas (bis) Alors, il paraît qu’on me cherche, que la France a besoin de moi, c’est con, je suis en Ardèche, il fait beau, tu crois pas? Je suis là avec des potes, des écolos marrants, on a une vieille bicoque, on la retape tranquillement On fait pousser des chèvres, on fabrique des bijoux, on peut pas dire qu’on se crève, le travail, c’est pas pour nous, on a des plantations, pas énormes, trois hectares d’une herbe qui rend moins con, non, c’est pas du Ricard (bis) Monsieur le Président, je suis un déserteur de ton armée de glands, de ton troupeau de branleurs Ils auront pas ma peau, ils toucheront pas à mes cheveux, je saluerai pas le drapeau, je marcherai pas comme les boeufs J’irai pas en Allemagne faire le con pendant douze mois dans une caserne infâme avec des plus cons que moi j’aime pas recevoir des ordres, j’aime pas me lever tôt, j’aime pas être en guill-born plus souvent qu’il ne faut (bis) Et surtout, ce qui me déplaît, c’est que j’aime pas la guerre et qui c’est qui la fait? ben, c’est les militaires Ils sont nuls, ils sont moches, et puis, ils sont teigneux, maintenant je vais te dire pourquoi je veux jamais être comme eux: Quand les Russes, les Ricains feront péter la planète, moi, j’aurai l’air malin avec ma bicyclette, mon pantalon trop court, mon fusil, mon calot, ma ration de topinambours et ma ligne Maginot (bis) Alors, ne me gonfle pas ni moi, ni tous mes potes, je serai jamais soldat, j’aime pas le bruit des bottes T’as plus qu’à pas t’en faire et construire tranquillos tes centrales nucléaires, tes sous-marins craignos Va pas t’imaginer, Monsieur le Président, que je suis manipulé par les rouges ou les blancs je ne suis qu’un militant du parti des oiseaux, des baleines, des enfants de la terre et de l’eau (bis) Monsieur le Président, pour finir ma bafouille, je voulais te dire simplement que ce soir, on fait des nouilles, à la ferme, c’est le panard, si tu veux, viens bouffer, on fumera un pétard et on
pourra causer (bis) O desertor de Renaud engade aos valores da non violencia os posicionamentos ecoloxistas; individualista, o único partido no que milita é o “parti des oiseaux, / des baleines, des enfants, / de la terre et de l’eau”. Fillo dun anarquista e do espírito hippy dos sesenta, este desertor atúa o presidente, a quen lle fala nunha lingua argótica, da que non están exentos os tacos e as provocacións. Malia a distancia externa co seu predecesor, o personaxe de Renaud é fiel á esencia do desertor de Vian: afirma a súa decisión (“Je suis un déserteur”), apoiándose nas súas conviccións humanistas e na súa experiencia vital. Na súa ideoloxía reencontramos o non ao traballo, a evidencia de que os principais culpables da guerra son os militares e o absurdo do mantemento do exército na era atómica, ideas todas elas defendidas por Boris Vian. A versión de Renaud remata, sen embargo, dunha maneira moito máis irónica e optimista, invitando ao diálogo ao presidente, convidado a fumar un porro na comuna ácrata na que vive o novo desertor. O conxunto das cancións antimilitaristas de Vian, “Le Déserteur” sorprende pola súa sinxeleza, na estructura e no vocabulario, pola sinceridade da primeira persoa, que dialoga co poder a través do moi clásico recurso da carta que quizais nunca será lida. Non hai aquí trazas da brillantez lingüística habitual no autor, nin xogos de palabras, nin invencións ousadas; tamén desaparece o humor, tan reivindicado noutras cancións críticas contra a guerra polo seu valor subversivo: “Il m’a semblé qu’il valait mieux faire rire aux dépens de la guerre; c’était une façon plus sournoise de l’attaquer, mais plus efficace” (CLOUZET 1966: 98). Da mesma maneira, a música non busca desta vez ritmos exóticos ou estilos parodiables que subliñen unha letra discordante; ben ao contrario, a melodía, solemne e sinxela, envolve a letra, á maneira dun pranto popular.
Só fica o home fronte ao poder. “Le Déserteur” non é sen
embargo a única composición antimilitarista destas características; a
canción está en harmonía con outros dous testemuños sen concesión
sobre os perdedores das guerras, xa evocados anteriormente: “Le
Politique” e “Le Prisonnier”. “Le Politique”, canción escrita
segundo Noël Arnaud o 27 de abril de 1954 (ARNAUD 1998: 382), estaría
entón moi próxima nas datas á composición de “Le Déserteur”, coa
que presenta notables similitudes: (...) Ils veulent que je leur parle Je me moque des discours Je me moque des menaces Je me moque de vos coups (CLOUZET 1966: 116) “Le Prisonnier”, tamén do
mesmo ano, é o posible desenvolvemento da reflexión sobre a condición
de prisioneiro evocada en “Le Déserteur”: Quand il est rentré dans sa demeure Le temps avait coulé Quand il est rentré dans sa demeure Une lettre il a trouvé Pardonne-moi mon homme On ne peut pas toujours Coucher avec un rêve Et se passer d’amour (CLOUZET 1966: 118) A
traxedia nace da irrupción do horror da guerra na vida cotiá, subliñada
polo absurdo dunha data decidida por unha difusa autoridade para ir
loitar. Fronte á recepción dos papeis militares, o home, no seu
presente, e pola súa mesma condición de home, decide desertar; de
contado, a súa decisión fai xurdir o pasado, de dor e de sufrimento,
sentimentos que, segundo Vian, non dan dereitos sobre ninguén: “Je
conteste, dit Jacquemort [L´Arrache-coeur] qu’une chose aussi inutile que la souffrance
puisse donner des droits quels qu’ils soient, à qui que ce soit, sur
quoi que ce soit” (CLOUZET 1966: 86). O desertor non se refuxia no odio
e no pasado, senón que aposta pola vida, abríndolle a porta ao futuro;
convértese naquel que marcha, no que vai polos camiños, transformando a
súa rebelión persoal en insubmisión activa, opoñendo ás batallas de
palabras que matan homes e mulleres, a palabra nómade que contén a forza
vital de quen non se somete. No
texto atopamos unha síntese das ideas que sustentan o pensamento
insubmiso de Vian; no principio, a liberdade, primeira das desercións.
Logo, o humanismo e a felicidade individual como responsabilidade persoal,
a patria -di Vian- son as persoas, non a terra (VIAN 1969: 175). Fronte á
caste militar, a denuncia da burocratización da morte e a covardía dos
que deciden guerras sen facelas; e como resposta, a lucidez da única
posible: a subversión da non violencia. Desertar: “rendre un lieu désert”,
na procura do lugar. REFERENCIAS
BIBLIOGRÁFICAS
ARNAUD,
Noël (1998), Les vies parallèles
de Boris Vian, Paris: Le Livre de poche (1ª ed. 1970). CLOUZET,
Jean (1966), Boris Vian, Paris:
Seghers, coll. Poètes d’aujourd’hui. GAUTHIER,
Michel (1980), L´Écume des Jours.
Profil d’une oeuvre, Paris: Hatier (1ª ed. 1973). LAPPRAND,
Marc (1993), Boris Vian la vie
contre, Ottawa: Presses de l’Université d’Ottawa / Paris: Éditions
A. G. Nizet. SUCARRAT BOUTET, Francine (1993), La
subversión por el lenguaje. El poder en las novelas de Boris Vian, A
Coruña: Universidade da Coruña. UNGLIK,
Georges (1991), “Boris Vian et la chanson”, Boris
Vian et ses interprètes, texto presentación CD. VV.AA.
(1997), Chansons de Boris Vian en
bandes dessinées, La Houssaye Beranger: Petit à petit. VIAN,
Boris (1969), Textes et chansons,
Paris: 10/18 (1ª ed. 1966). VIAN,
Boris (1970), L’Écume des Jours,
Paris: 10/18 (1ª ed. 1947). VIAN,
Boris (1990), Cent sonnets,
Paris: Christian Bourgois, 10/18 (1ª ed. 1984). VIAN,
Boris (1991a), L’Équarrissage
pour tous, Paris: Le Livre de Poche (1ª ed. 1950). VIAN,
Boris (1991b), Je voudrais pas
crever, Paris: Christian Bourgois, 10/18 (1ª ed. 1962). VIAN,
Boris (1991c), Le goûter des généraux,
Paris: Le Livre de Poche (1ª ed. 1962). VIAN,
Boris (1997), En avant la zizique,
Paris: Le Livre de Poche (1ª ed. 1958). [1] Dentro das accións desafiantes levadas a cabo polos zazou, cómpre salientar o porte da estrela que, dende 1942, o goberno de Vichy obrigou a levar os xudeus. Moitos destes xoves non xudeus inscribiron a palabra zazou en estrelas amarelas que mostraban ostensiblemente, o que tivo como consecuencia a súa reclusión no campo de internamento de Drancy (Le Monde, 11-2-2000). [2]
“Complainte du progrès” e “Cinématographe” na cara 1, e
“J’ suis snob” e “On n’est pas là pour se faire
engueuler” na cara 2. [3]
Chansons
possibles et impossibles contiña dez títulos;
ademais das cancións que xa figuraban nos dous E.Ps, incorporábanse
“Bourrée de complexes” e “Je bois”.
|
Index | Presentación | Hemeroteca | Coordinación | Comité | Ilustración | Contacto